Türkdilli Saka boyu Kumic’ler

Müslüman (Arap ve Farsça) kaynaklarda, Akhalitler Khayatila (“Haytallar”) olarak anılır ve Halaç, Kumic ve Kencin gibi Türk kabileleri onların torunları olarak gösterilir. Bununla ilgili bilgiler Ebu Abdallah el-Harezmi’nin (10. yüzyıl) “Mefatih el-ulum“ (“Bilimlerin Anahtarları“) adlı bilimsel eserinde yer almaktadır [Doerfer 1987: 411 – 417; Bahodirov 2009: 114]: “Khayatila, Tokharistan’ı yöneten bir grup güçlü insandır ve Halaç ve Kencin Türkleri onların torunlarıdır.” Ermeni kaynaklarına göre Kuzey Kafkasya dağlarında yaşayan kabileler arasında Arap kaynaklarında adı geçen “Kumic Türkleri”ne karşılık gelen “Kamiçik Heptal” [Markwart 1938: 9, 28] adında bir kabile vardır. Kumicçiler Toharistan’da Vaşgird ile Badakhşan arasındaki bölgede yaşamaktaydı ve bu bölgenin asıl nüfusu idi [Kamoliddin 2018: 6]; Akhalitler ve ardından Türkler tarafından feth edilmiş olmaları muhtemeldir; ancak en baştan Türkçe konuşuyordular. Çin kroniklerinde Ko-lo-i-ta etnonimi bulunur ve J. Clauson buna dayanarak Türk adını “Kara-Hebdal” olarak görür [Clauson 1957: 18]. Tibet kaynaklarında Hebdallardan Türklerin 11 kavmi olarak bahsedilmektedir [Bacot 1956: 147]. Suriyeli tarihçi Zakhar Retor (VI. yüzyıl) Kuzey Kafkasya’da Derbend’in kuzeyinde çadırlarda yaşayan 13 Xiongnu kabilesini listeliyor (c. 555): Onogur, Ogur, Sabar (Savir/Suvar), Bulgar, Kutrigur (Tokuz-Oguz), Avar, Agaçeri, Dirmar (İtimari), Saragur (Sarı-ogur), Bagirsik/Barselt, Kuls, Abdel ve Eftalit [Alemany 2002: 531]. Çoğu araştırmacıya göre bu kabileler çoğunlukla Türkçe konuşuyordu [Moravczik 1958: 50 – 53, 99 – 105; 219 – 220; Almanya 2002: 531; Altın 2002: 78 – 92; Komar 2009: 100 – 102]. Çince, Yunanca (Bizans), Ermenice, Hint, Arapça ve Farsça kaynaklardan elde edilen bilgileri karşılaştırarak aşağıdaki 10 kabileyi toplu olarak isimlerine göre tespit edebiliriz: 1) Eftal (Abdal), 2) Avar, 3) Zabul (? ), 4) Kancin , 5) Kumic, 6), Halaç, 7) Hun (Al-hun - *Kızıl-hun, *Ak-hun,), 8) Karluk (?), 9) Kadus / Cadisaer / Cadizha, 10) Chol [cm. Marquart 1901: 77; Togan 1954: 194; Konukçu 1972: 165; Göhçe 2002: 815 – 820; Akbulut 2002: 831 – 844]. Kumicler, Vakhş ve Kafirnigan nehirlerinin üst kısımlarındaki havzada yer alan Kumed bölgesinin eski sakinleridir [Gardizi 1991: 73, 150].