Türklərin Avropada qurduğu ilk kultur - Xvalınsk

Türklərin ulu babalarının eneolit dövründə Avropada qurduqları ilk mədəniyyət kimi hələlik e.ə. V-IV minilliklərə aid Xavalınsk mədəniyyətini gözdən keçirmək doğru olar. Nalçik şəhəri yaxınlığındakı məzarlıqda 121 məzara rast gəlinmişdir. Burada da dəf edilənlər eynən Xvalinsk məzarlığında olduğu kimi arxaları üstə basdırılmış, ayaqları dizdən bükülmüşdü. Qeyd edək ki, arxası üstə basdırmaq adəti R1b Y-xromosomunu daşıyanlar, böyrü üstə (qadınlar sol, kişilər səğ böyrü üstə), bükülü vəziyyətdə basdırmaq adəti isə R1a haploqrupunun daşıyıcıları üçün xarakterik olmuşdur. Bunlardan birincilərin bugünkü varisləri içərisində oğuz türkcəsində, ikincilərin varisləri içərisində isə qıpçaq-bulqar türkcəsində danışanlar əksəriyyət təşkil edir. Nalçik məzarlığında ölülərin üzərinə oxra səpilməsi, qəbirlərin qurulmasında sal daşlardan istifadə edilməsi halına tez-tez rast gəlinir. Bundan başqa, bütün məzarlıq kurqan örtüyü ilə örtülmüşdü. Xvalınsk kurqanlarından çıxan skeletlərdən götürülən DNT nümunələri üzərində aparılan genetik araşdırmalar sonucunda burada R1b və R1a Y-xromosomlarının dominantlıq təşkil etdiyi aydın olmuşdur. Eyni zamanda Q1a Y-xromosomuna da rast gəlinmişdir (İain Mathieson, et al.). Q haploqrupunun Q1a-M3 haplotipinin təqribən 15 000 il öncə Amerikada ortaya çıxdığı və mezolit dövrünə aid bir skeletdən aşkar edildiyi bilinir və bu haplotipin hələ mezolit çağında sürətlə hər iki Ameriakaya və Avrasiyaya yayıldığı hesab edilir (Poznik, et al., 2016). Avrasiyada bu genə ən çox Sibirin azsaylı xalqlarında – ketlərdə (95 %) və selkuplarda (70 %) rast gəlinib. Bu o deməkdir ki, həmin haploqrupun daşıyıcılarının danışdığı dil əsasən bu xalqların dillərinə yaxın olub. Bu haploqrupun Q1a3a (M3) variantı Amerikanın aborigenləri üçün daha çox xarakterikdir. Eyni haploqrup Qaraqalpakıstan türkmənlərində (73 %), İran türkmənlərində (43 %) və Əfqanıstan türkmənlərində (34%) təşkil edir. Türkmənistanda isə ona çox nadir hallarda rast gəlinir (Poznik, et al., 2016). Qarakalpakıstan, İran və Əfqanıstan türkmənlərində bu haploqrupa R1b və R1a ilə birlikdə rast gəlinməsi bu etnik qrupu genetik baxımdan Xvalınsk mədəniyyətinin birbaşa varisi hesab etməyə, eyni zamahda Xvalınsklilərin prototürk mən olduğunu düşünməyə əsas verir. Nəzərə alsaq ki, Xvalınsk kulturunun qurulmasında iştirak edən Q1a haploqrupunun daşıyıcıları eynən R1a və R1b haploqruplarının daşıyıcıları kimi ölülərini kurqanlarda basdıqmağa başlamışdılar, deməli, türklərin dinini, dilini qəbul edib, zamanla türkləşmişlər. Bu, sadəcə Xvalınsk kultur arealında yaşayan, Q1a Y-xromosuna sahib olan sadəcə bir neçə tayfaya aiddir. Həmin tayfalar sonrakı minilliklərdə hunların tərkibində Avropadan Çinə miqrasiya etmişlər. Təsadüfi deyil ki, quzey Çindəki Pengyang məzarlığından tapılmış dörd hun skeletinin dördündə də Q1a1a1-M120 haplotipinə rast gəlinmişdir (M. Rasmussen et al., 2014, p. 225-229). В качестве первой культуры, созданной в Европе прадедами тюрков в период энеолита, правильнее было бы рассматривать хавалинскую культуру V - IV тысячелетий до нашей эры. Его следы были обнаружены на обширной территории, простирающейся до реки Урал на востоке и Азовского моря на западе. Прямыми наследниками хвалынской культуры считаются культура Ямная более поздних эпох и ботайская культура, обнаруженная в Газах-елийском районе (Клейн Л. С., 2007, с. 95). Хвалынцы известны как мастера металлургии. Их основным занятием было животноводство и коневодство. Также были широко распространены охота и рыбная ловля. На кладбище недалеко от города Нальчика обнаружена 121 могила. Похороненных здесь хоронили на спине, с согнутыми в коленях ногами, как на Хвалынском кладбище. Для носителей Y-хромосомы R1b была характерна привычка хоронить на спине, на боку (женщины на левом боку, мужчины на правом), а для носителей гаплогруппы R1a был характерен обычай хоронить в перекрученном положении. Из них большинство потомков первых говорят на огузском тюркском языке, а большинство наследников вторых - на кипчакско-булгарском турецком языке. На Нальчикском кладбище умерших посыпают охрой, а при строительстве могил используют стропила. Кроме того, все кладбище было покрыто курганным покровом. В результате генетических исследований, проведенных на образцах ДНК, взятых из скелетов Хвалынских курганов, выяснилось, что здесь доминируют Y-хромосомы R1b и R1a. В то же время была обнаружена и Y-хромосома Q1a (Иэн Мэтисон и др.) В Евразии этот ген чаще всего встречался у малочисленных народов Сибири — кетов (95%) и селькупов (70%). Это означает, что язык, на котором говорили носители этой гаплогруппы, был во многом близок к языкам этих народов. Вариант Q1a3a (M3) этой гаплогруппы более характерен для аборигенов Америки. Такая же гаплогруппа встречается у туркмен Каракалпакстана (73%), иранских туркмен (43%) и афганских туркмен (34%). В Туркменистане появляется очень редко (Позник и др., 2016).